7. วารณตฺเถรคาถาวณฺณนา

โยธ โกจิ มนุสฺเสสูติ อายสฺมโต วารณตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต ทฺวานวุเต กปฺเป ติสฺสสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ ปารคู หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จตุปณฺณาสสหสฺสานํ อนฺเตวาสิกานํ มนฺเต วาเจนฺโต วสติฯ เตน จ สมเยน ติสฺสสฺส ภควโต โพธิสตฺตภูตสฺส ตุสิตา กายา จวิตฺวา จริมภเว มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมเนน มหาปถวิกมฺโป อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มหาชโน ภีโต สํวิคฺโค นํ อิสิํ อุปสงฺกมิตฺวา ปถวิกมฺปนการณํ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘มหาโพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมิ, เตนายํ ปถวิกมฺโป, ตสฺมา มา ภายถา’’ติ พุทฺธุปฺปาทสฺส ปุพฺพนิมิตฺตภาวํ กเถตฺวา สมสฺสาเสสิ, พุทฺธารมฺมณญฺจ ปีติํ ปฏิเวเทสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วารโณติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อญฺญตรสฺส อารญฺญกสฺส เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติฯ โส เอกทิวสํ พุทฺธุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อหินกุเล อญฺญมญฺญํ กลหํ กตฺวา กาลงฺกเต ทิสฺวา ‘‘อิเม สตฺตา อญฺญมญฺญวิโรเธน ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา’’ติ สํวิคฺคมานโส หุตฺวา ภควโต สนฺติกํ คโต, ตสฺส ภควา จิตฺตาจารํ ญตฺวา ตทนุรูปเมว โอวาทํ เทนฺโต –

[237]

‘‘โยธ โกจิ มนุสฺเสสุ, ปรปาณานิ หิํสติ;

อสฺมา โลกา ปรมฺหา จ, อุภยา ธํสเต นโรฯ

[238]

‘‘โย จ เมตฺเตน จิตฺเตน, สพฺพปาณานุกมฺปติ;

พหุญฺหิ โส ปสวติ, ปุญฺญํ ตาทิสโก นโรฯ

[239]

‘‘สุภาสิตสฺส สิกฺเขถ, สมณูปาสนสฺส จ;

เอกาสนสฺส จ รโห, จิตฺตวูปสมสฺสา จา’’ติฯ – ติสฺโส คาถา อภาสิ;

ตตฺถ โยธ โกจิ มนุสฺเสสูติ อิธ มนุสฺเสสุ โย โกจิ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วาฯ มนุสฺสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐสตฺตนิทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปรปาณานิ หิํสตีติ ปรสตฺเต มาเรติ วิพาธติ จฯ อสฺมา โลกาติ อิธ โลกโตฯ ปรมฺหาติ ปรโลกโตฯ อุภยา ธํสเตติ อุภยโต ธํสติ, อุภยโลกปริยาปนฺนหิตสุขโต ปริหายตีติ อตฺโถฯ นโรติ สตฺโตฯ

เอวํ ปรปีฬาลกฺขณํ ปาปธมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรปีฬานิวตฺติลกฺขณํ กุสลํ ธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย จ เมตฺเตนา’’ติอาทินา ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ เมตฺเตน จิตฺเตนาติ เมตฺตาสมฺปยุตฺเตน จิตฺเตน อปฺปนาปตฺเตน อิตรีตเรน วาฯ สพฺพปาณานุกมฺปตีติ สพฺเพ ปาเณ อตฺตโน โอรสปุตฺเต วิย เมตฺตายติฯ พหุญฺหิ โส ปสวติ, ปุญฺญํ ตาทิสโก นโรติ โส ตถารูโป เมตฺตาวิหารี ปุคฺคโล พหุํ มหนฺตํ อนปฺปกํ กุสลํ ปสวติ ปฏิลภติ อธิคจฺฉติฯ

อิทานิ ตํ สสมฺภาเร สมถวิปสฺสนาธมฺเม นิโยเชนฺโต ‘‘สุภาสิตสฺสา’’ติอาทินา ตติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ สุภาสิตสฺส สิกฺเขถาติ อปฺปิจฺฉกถาทิเภทํ สุภาสิตํ ปริยตฺติธมฺมํ สวนธารณปริปุจฺฉาทิวเสน สิกฺเขยฺยฯ สมณูปาสนสฺส จาติ สมิตปาปานํ สมณานํ กลฺยาณมิตฺตานํ อุปาสกานํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสนญฺเจว ปฏิปตฺติยา เตสํ สมีปจริยญฺจ สิกฺเขยฺยฯ เอกาสนสฺส จ รโห จิตฺตวูปสมสฺส จาติ เอกสฺส อสหายสฺส กายวิเวกํ อนุพฺรูหนฺตสฺส รโห กมฺมฏฺฐานานุโยควเสน อาสนํ นิสชฺชํ สิกฺเขยฺยฯ เอวํ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต ภาวนญฺจ มตฺถกํ ปาเปนฺโต สมุจฺเฉทวเสน กิเลสานํ จิตฺตสฺส วูปสมญฺจ สิกฺเขยฺยฯ ยาหิ อธิสีลสิกฺขาทีหิ กิเลสา อจฺจนฺตเมว วูปสนฺตา ปหีนา โหนฺติ, ตา มคฺคผลสิกฺขา สิกฺขนฺตสฺส อจฺจนฺตเมว จิตฺตํ วูปสนฺตํ นาม โหตีติฯ คาถาปริโยสาเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.59-72) –

‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวํ, มนฺเต วาเจมหํ ตทา;

จตุปญฺญาสสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺฐหุํฯ

‘‘อธิตา เวทคู สพฺเพ, ฉฬงฺเค ปารมิํ คตา;

สกวิชฺชาหุปตฺถทฺธา, หิมวนฺเต วสนฺติ เตฯ

‘‘จวิตฺวา ตุสิตา กายา, เทวปุตฺโต มหายโส;

อุปฺปชฺชิ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ, สมฺปชาโน ปติสฺสโตฯ

‘‘สมฺพุทฺเธ อุปปชฺชนฺเต, ทสสหสฺสิ กมฺปถ;

อนฺธา จกฺขุํ อลภิํสุ, อุปฺปชฺชนฺตมฺหิ นายเกฯ

‘‘สพฺพาการํ ปกมฺปิตฺถ, เกวลา วสุธา อยํ;

นิคฺโฆสสทฺทํ สุตฺวาน, อุพฺพิชฺชิํสุ มหาชนาฯ

‘‘สพฺเพ ชนา สมาคมฺม, อาคจฺฉุํ มม สนฺติกํ;

วสุธายํ ปกมฺปิตฺถ, กิํ วิปาโก ภวิสฺสติฯ

‘‘อวจาสิํ ตทา เตสํ, มา เภถ นตฺถิ โว ภยํ;

วิสฏฺฐา โหถ สพฺเพปิ, อุปฺปาโทยํ สุวตฺถิโกฯ

‘‘อฏฺฐเหตูหิ สมฺผุสฺส, วสุธายํ ปกมฺปติ;

ตถา นิมิตฺตา ทิสฺสนฺติ, โอภาโส วิปุโล มหาฯ

‘‘อสํสยํ พุทฺธเสฏฺโฐ, อุปฺปชฺชิสฺสติ จกฺขุมา;

สญฺญาเปตฺวาน ชนตํ, ปญฺจสีเล กเถสหํฯ

‘‘สุตฺวาน ปญฺจสีลานิ, พุทฺธุปฺปาทญฺจ ทุลฺลภํ;

อุพฺเพคชาตา สุมนา, ตุฏฺฐหฏฺฐา อหํสุ เตฯ

‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ นิมิตฺตํ วิยากริํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พฺยากรณสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

วารณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วสฺสิกตฺเถรคาถาวณฺณนา

เอโกปิ สทฺโธ เมธาวีติ อายสฺมโต วสฺสิกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปิลกฺขผลานิ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วสฺสิโกติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อาพาธิโก อโหสิฯ อถ นํ ญาตกา เวชฺชปริทิฏฺเฐน เภสชฺชวิธินา อุปฏฺฐหิตฺวา อโรคมกํสุฯ โส ตมฺหา อาพาธา วุฏฺฐิโต สํเวคชาโต ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.40-44) –